حجت‌الاسلام الاهی خراسانی بیان کرد:

سازگاری دو گانه حق حاکمیت امت و نقش فعال مرجعیت در اندیشه شهید صدر

الاهی خراسانی ضمن اشاره به مبانی اندیشه سیاسی شهید صدر تصریح کرد: جمع بین این دو گانه که هم حق حاکمیت را به امت بدهید و هم نقش فعالی به مرجعیت بدهید را شهید صدر در پیش نویس آورده و این امر در قانون اساسی ما خیلی تاثیر گذاشته است.

نشست «بررسی نقش شهید صدر در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی» ۳۱ فروردین با حضور حجت‌الاسلام علی الهی خراسانی در کانال اینستاگرام باشگاه اندیشه برگزار شد.

وی در ابتدای نشست به تبیین شخصیت شهید صدر پرداخت و اظهار کرد: ایشان شخصیت بسیار بزرگ و برجسته علمی بودند و جالب است بدانید در جهان عرب دو سه شخصیت شیعی بسیار برجسته هستند که شهید صدر از جمله آنها است. حتی برای جهان اندیشه عرب معاصر هم سیدمحمدباقر صدر یک چهره نام‌آشنا است. علی رغم اینکه ایشان در حوزه علمیه نجف بودند و به صورت سنتی به فقه و اصول می‌پرداختند و در این زمینه آرای قابل توجهی دارند و کسانی که می‌خواهند در حوزه خودی نشان دهند خودشان را با اندیشه‌های فقهی و اصولی شهید صدر درگیر می‌کنند، گویی اینکه هماوردی با شهید صدر یک امتیاز برجسته است؛ در کنار این دیدگاه‌های کلاسیک فقهی و اصولی، ایشان دیدگاه‌های قابل توجهی در زمینه حساب و احتمالات دارد، نگاه خاصی به تفسیر قرآن دارد و در زمینه اندیشه سیاسی اسلام صاحب نظر هستند.

وی افزود: ایشان از جوانی به مسائل علمی می‌پرداختند و در نوجوانی کتاب فدک را نوشتند. شهید صدر  در همان فضای سنتی نجف نهادساز بودند و اولین حزب اسلامی را در نجف پایه‌گذاری کردند. به همین دلیل ایشان یک شخصیت جامع و متنوع بودند و اندیشه ایشان دارای انسجامی است که نقد آن نیازمند تخصص است. متاسفانه در فضای حوزه گرچه مباحث فقهی و اصولی ایشان مطرح می‌شود ولی مباحث مختلف ایشان در بحث معرفت‌شناسی، اندیشه سیاسی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

وی در ادامه به اندیشه سیاسی شهید صدر اشاره کرد و تصریح کرد: شهید صدر در کتب مختلف دیدگاه‌‌هایشان را بیان کرده است و مجال زیادی می‌خواهد به آن بپردازیم اما چند مقوله در اندیشه سیاسی شهید صدر بسیار برجسته است. یکی از آنها که خیلی قابل توجه است توجه به مقام انسان در مسئولیت سیاسی است؛ یعنی شهید صدر برای پیوند زدن دنیا و خدا، زمین و آسمان از خود انسان استفاده می‌کند و مبدا اندیشه سیاسی خود را خلافت انسان قرار می‌دهد. خود این خلافت انسان در کنار نظارت و شهادت انبیا یک مقوله مهمی در اندیشه سیاسی شهید صدر است که در کتاب‌های ایشان آمده است.

وی افزود: نکته بعد اینکه شهید صدر به شدت به مقوله قانون توجه داشت. جامعه‌ای که می‌خواهد به قدرت سیاسی برسد نیاز به عنصر قانون دارد و از این نظر ایشان تلاش‌های بسیار خوبی کرد. همینطور نظریه‌‌هایی که ایشان ارائه داد از جمله نظریه منطقه‌الفراغ از زمینه‌هایی است که در قانون اساسی ما خیلی به آن اشاره نشده ولی عملا آن را انجام می‌دهیم؛ یعنی گرچه از لحاظ نظری به آن تصریحی نکردیم اما به لحاظ عملی آن را انجام می‌دهیم و همیشه اندیشه‌های شهید صدر درباره فقه سیاسی مورد توجه بوده است.

الهی خراسانی در ادامه به نقش شهید صدر در تدوین قانون اساسی و جایگاه آیت‌الله هاشمی شاهرودی در این میان اشاره کرد و یادآور شد: امام و شهید صدر شاگردان مشترکی مثل مرحوم هاشمی شاهرودی داشتند و اساسا مرحوم هاشمی شاهرودی رابط بین شهید صدر و امام بودند. به همین جهت نقش هاشمی شاهرودی در نزدیکی جریان امام و جریان شهید صدر یک نقش ممتازی است.در روزهای آغازین انقلاب هشت نفر از شاگردان شهید صدر یک نامه می‌نویسند و از ایشان می‌خواهند اندیشه خودش را درباره قانون اساسی انقلاب اسلامی بیان کند. آنچه شهید صدر می‌نویسند و آقای هاشمی شاهرودی آن را در خدمت امام و دیگران قرار می‌دهند برای تاریخ اسفند ۵۷ است. البته گفته می‌شود شهید صدر این متن را قبل از انقلاب نوشته بودند ولی امضای روی توضیحات فقهی مربوط به اسفند ۵۷ است. جالب است بدانید در ایام انقلاب، شهید صدر به عنوان یک متفکر اسلامی مورد توجه اندیشمندان بوده است. مخصوصا کسانی که با نجف در ارتباط بودند جالب است بدانید یکی دو ماه قبل از ربوده شدن امام موسی صدر، شهید بهشتی در هتلی در هامبورگ با امام موسی صدر درباره انقلاب اسلامی گفت‌وگو داشتند و بعد درباره جانشینی امام صحبت می‌شود که امام موسی صدر سیدمحمدباقر صدر را معرفی می‌کنند و آقای بهشتی منتظری را معرفی می‌کند ولی امام موسی صدر نسبت به این پیشنهاد مخالفت می‌کند.

وی ادامه داد: بنابراین شخصیت شهید صدر در روزهای آغازین انقلاب مورد توجه بخشی از جریان انقلابی بوده است؛ اگرچه همیشه جریان فکری شهید صدر نتوانست جریان محوری در علوم اسلامی در قم قرار گیرد و همواره یک نوع بدبینی در مقابل جریان فکری شهید صدر وجود داشت.  هم در طیف انقلابی‌ها و هم در طیف غیر انقلابی‌ها این بدبینی وجود داشته است. در طیف غیر انقلابی‌ها اندیشه‌های سیاسی و اندیشه‌های شهید صدر راجع به امامت مورد نقد جدی بوده و در طیف انقلابی هم نسبت به اندیشه‌های سیاسی شهید صدر انتقاد وجود داشت و برخی نمی‌خواستند این جریان قدرت بگیرد و فکر می‌کردند خوانش خودشان از اندیشه سیاسی اسلام باید حاکم شود. به هر حال شهید صدر وابسته به حوزه نجف بود و شاگرد آیت‌الله خویی بود اگرچه همکاری زیادی با امام داشت ولی برخی از جریانات این حساسیت را نسبت به شهید صدر داشتند. با وجود این بها ندادن، ولی وضعیت به گونه‌ای است که بعد از چهار دهه کتاب اصولی شهید صدر دارد کم کم جای خودش را در حوزه علمیه باز می‌کند گرچه هنوز کتاب اصلی درسی در حوزه علمیه نیست.

وی در ادامه نشست اظهار کرد: من در ادامه بر آنچه شهید صدر به عنوان پیش‌نویس قانون اساسی نوشته است مروری می‌کنم. شهید صدر در این پیش‌نویس تکیه زیادی بر امت می‌کند و اینکه تصمیمات قوه مقننه و قوه مجریه با تکیه بر امت است. امت، حق حاکمیت دارد گرچه صاحب حقیقی قدرت نیست ولی به خاطر مقام خلافت، مسئولیت حاکمیت دست امت است و این را در جای جای قانون اساسی خودمان می‌بینیم. همچنین در این پیش‌نویس توجه زیادی به شریعت شده است که آن را هم در قانون اساسی می‌بینیم.

وی ادامه داد: یکی از ابتکارات شهید صدر در این پیش‌نویس، تفکیک قوا است با نظارت مرجعیت. یعنی ایشان نه پیش‌نویسی نوشته که در آن نقش مرجعیت نقش منفعل باشد و نه اینکه صرفا مرجعیت صحبت کند و قوا بی‌معنی باشند و معاونت مرجعیت باشند. ایشان در عین اینکه قوا برقرار هستند ولی یک بعد نظارتی برای مرجعیت در نظر می‌گیرد که این امر در قانون اساسی ما جلوه‌گر است. در بحث حقوق افراد تصریح زیبایی دارد که من آن را می‌خوانم: «چنانکه گذشت، امت، صاحب حق حاکمیت و حامل این امانت الهی است و در مقابل قانون، همه افراد در این حق مساوی هستند. هر یک از آحاد ملت حق دارد در فرایند اعمال این حق، دیدگاه‌‏ها و اندیشه‏‌های خود را بیان کند و به شکل‏‌های مختلف فعالیت سیاسی داشته باشد. چنانکه هر کسی حق دارد به انجام شعایر دینی و مذهبی خود بپردازد.». ما این آزادی سیاسی را در قانون اساسی خودمان می‌بینیم. تصریح شهید صدر خیلی جالب است که پیروان ادیان حق دارند شعائر دینی و مذهبی را انجام دهند که این هم در قانون اساسی ما جلوه‌گر است.

وی در ادامه تاکید کرد: ایشان یک نگاه خوبی به بحث شورایی دارند، یعنی در جای جای این پیش‌نویس شورایی بودن، خودش را نشان می‌دهد. جالب است بدانید ولایت فقیه شهید صدر ولایت شورایی است. در اندیشمندان معاصر ایران کمتر به اندیشه شورایی پرداخته شده است. شهید صدر اینجا یک مدلی ارائه داده است که چطور می‌توانیم مرجعیت را به صورت شورایی داشته باشیم. این یکی از نکاتی است که در قانون اساسی ما خیلی کم‌رنگ است یا اصلا نیست.

وی افزود: پس از نظر شهید صدر قدرت اصلی از جانب خداست اما بار مسئولیت حکومت به دست مردم است؛ یعنی از جانب اینکه انسان بار خلافت را به دوش می‌کشد، این خلافت انسانی یک مسئولیت است که این مسئولیت یک حقی را به عنوان حق حاکمیت تولید می‌کند. بنابراین امت این حق حاکمیت را از جانب امانتی که خدا بر گردن او قرار داده است دارند، اما برای اینکه این حق حاکمیت به انحراف کشیده نشود در طول تاریخ یک نهاد نظارت‌گونه وجود دارد که شهید صدر از آن تعبیر به «شهادت» می‌کند که همان انبیای الاهی هستند. بر این اساس مرجعیت که یک نهاد است هم می‌آید بعد نظارتی را بر اعمال حاکمیت مردم بر عهده می‌گیرد. جمع بین این دو گانه که هم حق حاکمیت را به امت بدهید و هم نقش فعالی به مرجعیت بدهید را شهید صدر در پیش نویس آورده و این امر خیلی در قانون اساسی ما تاثیر گذاشته است.