کتاب «الاهیات سیاسی در یهودیت» اثری پژوهشی از مهدی فدایی مهربانی است که در حوزه مطالعات ادیان و الهیات جای می‌گیرد. این نوشتار، تلاشی تحلیلی است برای پاسخ دادن به این پرسش تاریخی و سیاسی که: «چه روندی منجر به پیدایش موجودیتی به نام اسرائیل شد؟»
این کتاب در هشت فصل و یک دیباچه به رشته تحریر درآمده است؛ در دیباچه اثر، نویسنده به چیستی الاهیات سیاسی مبتنی بر رویکردهای مختلف این حوزه می‌پردازد اما چارچوب نظری پژوهش خود را مبتنی بر رویکرد اشمیت می‌داند. در فصل اول با عنوان «عناصر اصلی الاهیات یهودی» در پنج بخش، نگارنده به یگانگی یهوه، عهد یهوه، کتاب مقدس، یهودی بودن و آرمان سرزمین اشاره میکند که از مهم‌ترین مفاهیم شکل‌دهنده الاهیات یهودیت هستند.
فصل دوم با عنوان «تاریخ مقدس» در سیزده بخش به بررسی دوره‌های مهم تاریخ یهودیت می‌پردازد. در این فصل، مفهوم تاریخ مقدس به‌عنوان بنیان الاهیات سیاسی یهود بررسی میشود. برخلاف تاریخ‌نگاری مدرن، تاریخ مقدس روایتی الهی از سرگذشت قوم بنی‌اسرائیل است و با اسطوره، معنا و انتخاب دینی گره خورده است. یهودیت بیش از هر دین دیگری به این نوع تاریخ وابسته است.
نویسنده نشان می‌دهد که رویدادهایی مانند تبعید به بابل، عهد خدا با ابراهیم و مهاجرت بنی‌اسرائیل به کنعان، نه صرفاً گزارشی تاریخی، بلکه بازتاب جهان‌بینی الهیاتی هستند. همچنین به ریشه‌شناسی واژه‌هایی چون «اسرائیل» و نقش شخصیت‌هایی مثل نوح، ابراهیم و یعقوب در شکل‌گیری هویت دینی یهود اشاره میشود. در نهایت، تأکید دارد که فهم الهیات سیاسی یهود بدون درک تاریخ مقدس آن ممکن نیست، زیرا این تاریخ، نظام باورها، سیاست و مفهوم سرزمین در یهودیت را تعریف میکند.
فصل سوم با عنوان «الاهیات و اسطوره» شامل هفت بخش است که به بررسی پیوند عمیق میان اسطوره، دین و سیاست در سنت یهودی می‌پردازد. اندیشمندانی مانند یونگ، الیاده، کاسیرر و لوی‌استروس نشان می‌دهند که اسطوره‌ها ریشه در ناخودآگاه جمعی و نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری آیین‌ها، هویت‌ها و نظام‌های سیاسی دارند. در تفکر شرقی، برخلاف غرب، تفکیکی میان عقل و اسطوره وجود ندارد و انسان بخشی از کلِ هستی تلقی میشود. در یهودیت، اسطوره و دین به‌هم پیوسته‌اند و همین درهم‌تنیدگی زمینه‌ساز الهیات سیاسی و شکل‌گیری صهیونیسم شده است. صهیونیسم، به‌مثابه بازسازی مدرن اسطوره‌های کهن، با بهره‌گیری از زبان، آیین و فرهنگ یهودی، نوعی هویت‌سازی ایدئولوژیک را رقم زده است.
فصل چهارم با عنوان «الاهیات سیاسی یهودی» شامل هفت بخش است که در آن به الاهیات سیاسی یهودی مبتنی بر باور به برگزیدگی قوم یهود و پیوند ناگسستنی دین و سیاست پرداخته شده است. برخلاف مسیحیت که گاه دین را به حوزه فردی محدود میکند، در یهودیت، الهیات همواره با ساختارهای اجتماعی و سیاسی درآمیخته است. متفکرانی چون یوهان متز، کروچمال و فورمشتچر، با تکیه بر مفاهیمی مانند «روح ملی»، «پراکسیس» و «ایمان جمعی»، نشان می‌دهند که یهودیت نه‌تنها دینی تاریخی، بلکه نظامی سیاسی با ریشه‌های الهیاتی است.
در این الهیات، مفاهیمی چون ملت، سرزمین، نجات و تاریخ، همگی بار معنایی دینی دارند و در شکل‌گیری ایدئولوژی‌هایی همچون صهیونیسم و بنیادگرایی نقش مؤثری ایفا کرده‌اند. همچنین این الهیات، گاه به‌شکل گفتمان رهایی‌بخش و گاه در قالب مکاشفات آخرالزمانی، در عرصه عمومی و سیاسی حضور فعال دارد.
فصل پنجم با عنوان «الاهیات سیاسی کابالیستی» شامل سه بخش است. کابالا عرفان باطنی یهودیت است که بر تفسیرهای غیبی کتب مقدس تأکید دارد و آموزه‌هایی مانند سفیروت (صفات الهی) و آدم قدمون (انسان نخستین) را مطرح میکند. الهیات سیاسی کابالا بر بازگشت انوار پراکنده خداوند (شخینا) و وحدت دوباره انسان و خداوند، به‌ویژه از طریق قوم اسرائیل، تأکید دارد. این مکتب به نقش مرکزی اسرائیل در نجات بشر و رستگاری نهایی باور دارد و پذیرش مسیحیت جهانی را برای یهودیان مردود می‌داند. کابالا عرفانی محرمانه، مردسالار و با اهمیت تاریخی در تداوم معنوی یهود است.
فصل ششم با عنوان «سیاست در بستر الاهیات ایدئولوژیک» شامل هشت بخش است. الهیات صهیونیستی با تکیه بر ایده قوم برگزیده و مفاهیم مذهبی چون سرزمین موعود، زمینه‌ساز مشروعیت بخشیدن به اشغال فلسطین و سلطه دولت اسرائیل شده است. در این نگرش، دولت اسرائیل نه‌تنها نماینده سیاسی یهودیان، بلکه جایگزینی زمینی برای خداوند تلقی میشود. این نگاه، تبعیض ساختاری نسبت‌به غیریهودیان را توجیه کرده و مفاهیم دینی را در خدمت اهداف ملی‌گرایانه، نژادگرایانه و گاه خشونت‌آمیز به‌کار گرفته است. با وجود مخالفت برخی روشنفکران، مانند هانا آرنت و حاخام‌های ارتدکس با صهیونیسم، این جریان همچنان روایت غالب در میان یهودیان معاصر باقی مانده است. مخالفان صهیونیسم از آن به‌عنوان بدعتی مدرن یاد می‌کنند که برخلاف سنت یهودی، بازگشت به سرزمین مقدس را نه از طریق معجزه، بلکه با ابزار سیاسی دنبال کرده است.
فصل هفتم با عنوان «اسرائیل نوین» شامل شش بخش است که روند شکل‌گیری و توسعه صهیونیسم سیاسی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم را شرح می‌دهد. پس از تضعیف امپراتوری عثمانی، یهودیان با حمایت قدرت‌های اروپایی و با تکیه بر اندیشه‌های چهره‌هایی چون لرد پالمرستون، لئو پینسکر، موسی هس و تئودور هرتزل، مهاجرت به فلسطین را آغاز کردند. پینسکر در کتاب «خودرهایی» خواستار تشکیل یک ملت یهودی در سرزمینی خالی از سکنه شد و از صهیونیسم فرهنگی حمایت می‌کرد، درحالی‌که هرتزل بر تشکیل دولت یهود در فلسطین تأکید داشت و آن را راه‌حل بحران یهودیان اروپا می‌دانست. او تحت‌تأثیر ماجرای دریفوس، صهیونیسم سیاسی را تدوین کرد. همزمان، موج مهاجرت یهودیان از اروپای شرقی آغاز شد و نخستین شهرک‌های یهودی در فلسطین تأسیس شدند.
در کنار این جریان، آشر گینزبرگ بر نقش روحیه خشن و مهاجم قوم بنی‌اسرائیل برای بازگشت به فلسطین تأکید داشت و از خشونت دینی دفاع می‌کرد. برخی تفکرات او با مفاد پروتکل‌های بزرگان صهیون شباهت داشت که سندی مناقشه‌برانگیز است و بعضی آن را طرح توطئه‌ای یهودی برای سلطه بر جهان می‌دانند، درحالی‌که عده‌ای آن را جعل پلیس مخفی روسیه می‌دانند. به‌رغم این اختلاف‌نظر، حضور عملی این سند در گفتمان سیاسی جهان، چه به‌عنوان واقعیت و چه افسانه، نقشی تأثیرگذار در مواجهه با صهیونیسم و سیاست یهودی بازی کرده است.
فصل هشتم با عنوان «الاهیات مکاشفه و جایگاه آخرالزمانی اسرائیل» شامل سه بخش است. نویسنده در این فصل روند شکل‌گیری صهیونیسم و مهاجرت یهودیان به فلسطین از اواخر قرن نوزدهم تا تأسیس اسرائیل را بررسی میکند. نظریه‌پردازانی چون لئو پینسکر، تئودور هرتزل و گینزبرگ نقش مهمی در تعریف آرمان ملی و احیای روحیه جنگجویانه یهودیان داشتند. همچنین به تأثیر آموزه‌های دینی و آخرالزمانی در تفکر یهودی و پیوند آن با تشکیل دولت اسرائیل اشاره شده است.
در این فصل، الاهیات سیاسی مکاشفه با تمرکز بر متون عهد عتیق و مفاهیم فرجام‌شناسی تحلیل میشود. ایده بازگشت مسیح و استقرار بنی‌اسرائیل در اورشلیم با نگاه اسطوره‌ای و کیهانی و مفهوم آرماگدون در متون مقدس و کابالا تبیین شده است. همچنین به نقش مسیحیت صهیونیستی و جریان‌های اونجلیست آمریکایی در حمایت از اسرائیل و اعتقاد به وقوع جنگ آخرالزمانی هسته‌ای پرداخته میشود. افرادی مانند ویلیام بلکستون و هال لیندسی بر این باورند که بازگشت یهودیان به فلسطین مقدمه تحقق پیشگویی‌های کتاب مقدس است. این باورها تأثیر قابل‌توجهی بر سیاستمداران و مردم آمریکا داشته و با پرستش اسرائیل و حمایت‌های سیاسی و نظامی از آن گره خورده است.
درنهایت باید گفت براساس مباحث این کتاب، یهودیت که در اصل دینی مبتنی بر ایمان بود، با گرایش‌های نژادگرایانه و قوم‌محور، امکان تفسیر ایمانی را محدود کرده است. دولت اسرائیل به‌عنوان نماد سیاسی این الهیات ویژه‌گرا، بازتولید خشونت و اختلافات را در عرصه سیاست به همراه داشته و مانع تحقق صلح با فلسطینیان شده است.
در برابر این رویکرد، تفاسیر معتدل‌تر و ایمانی یهودیت، تأکید بر نگاه برابر به همه انسان‌ها دارند و می‌توانند از خشونت جلوگیری کنند. کتاب همچنین به شباهت آسیب‌های ناشی از تأکید بر هویت قومی در جوامع یهودی و مسلمان اشاره میکند و تأکید میکند که توجه صرف به قومیت، موجب تفرقه و نزاع میشود.
از نظر تاریخی، پراکندگی یهودیان و آوارگی آن‌ها با اسطوره‌های سیاسی-الهیاتی همراه بوده که نقش مهمی در وحدت و هویت آن‌ها ایفا کرده است. با تأسیس اسرائیل و تحقق نسبی این اسطوره‌ها، گرایش‌های پساصهیونیستی و الهیات سیاسی ویژه‌گرا در قالب یک دولت ایدئولوژیک شکل گرفته است.
یکی از نکات محوری این اثر، بررسی تناقض تاریخی موجود در هویت قوم یهود است: از یک‌سو باور به برگزیدگی الهی و میراث‌داری سرزمینی مقدس و از سوی دیگر، تجربه درازمدت آوارگی و بی‌وطنی. نویسنده معتقد است که این دوگانه، زمینه‌ساز شکل‌گیری نوعی الهیات سیاسی شده که با توسل به روایت‌های اسطوره‌ای، تلاش دارد این گسست تاریخی را ترمیم کند.
کتاب تاکید دارد که ساختار تفکر سیاسی در یهودیت و صهیونیسم، صرفاً سیاسی یا دینی نیست، بلکه آمیزه‌ای از آیین و اسطوره است که ویژگی‌های خاصی به سیاست‌ورزی این سنت می‌بخشد. به‌همین‌دلیل، نویسنده خواننده را به تحلیلی فراتر از نگاه مذهبی صرف دعوت میکند، تحلیلی که سیاست را به‌مثابه اجرای مناسک آیینی فهم میکند.
این کتاب ازسوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده و در قالب یک اثر علمی-پژوهشی، در ۵۸۸ صفحه به بازار کتاب عرضه شده است. این اثر بخشی از مجموعه کتاب‌هایی است که با هدف بررسی تطبیقی الهیات سیاسی در ادیان مختلف به چاپ رسیده و ازجمله منابع مرجع در حوزه مطالعات یهودیت به‌شمار می‌رود.
برای تهیه این کتاب اینجا کیک کنید.
پاسخ