نشست «جایگاه شورا در اندیشه آیت الله طالقانی» با حضور دکتر علی شیرخانی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم، به همت کانون اندیشه جوان در صفحه اینستاگرام کانون برگزار شد.

وی در ابتدا، به معنای لغوی شورا اشاره و عنوان کرد: شورا در لغت به معنای استخراج عسل از کندو است، از آنجا که عسل با ظرافت بسیار از کندو استخراج می‌شود این معنای لغوی در کاربرد اصطلاحی به صورت مفهومی مطرح شده است. بنابراین شورا در اصطلاح به این معنا است که فرد، نهاد یا حکومتی آراء دیگران را به نحو بسیار ظریفانه‌ای به دست بیاورد. همان گونه که عسل شفابخش است و در بدن انسان تاثیرات مثبت فراوانی دارد نتیجه نهایی شور و مشورت نیز در زندگی فردی و اجتماعی انسان آثار بسیار دارد، البته با این شرط که ظرافت و مهارت در به دست آوردن آراء رعایت شده باشد. بنابراین شورا به معنای استفاده از نظرات دیگران در مسائل مختلف از جمله مسائل اجتماعی است.

دکتر شیرخانی با اشاره به اندیشه سیاسی آیت الله طالقانی درخصوص شورا، اظهار داشت: آیت الله طالقانی تقریبا متولد دوران مشروطه هستند، می‌توان گفت کودکی ایشان هم زمان با اتفاقات مشروطه، به توپ بستن مجلس و حکومتی بود که در پرتوی کودتای رضاخان پدیدار شد. رضاخان مدت زیادی را با استبداد و دیکتاتوری سپری کرد تا دهه ۱۳۲۰ که از ایران رفت و کمی فضای ایران باز شد. محمد رضا پهلوی که جوان ۲۲ ساله‌ای بود پس از به حکومت رسیدن، آزادیهایی را مطرح کرد، در این زمان نهضت  ملی، دولت مصدق و کودتای ۲۸ مرداد اتفاق افتاد، بعد از کودتای ۲۸ مرداد آزادیهای نسبی که در ابتدای حکومت محمد رضا به وجود آمده بود کمرنگ شد. آیت الله طالقانی در این چنین شرایطی متولد و رشد کرد.

ایشان با بیان اینکه مرحوم طالقانی در سال ۱۳۳۴ کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله مرحوم نائینی را احیا کرد، گفت: کتاب مرحوم نائینی در دوران مشروطه تالیف شده بود، آیت الله طالقانی می‌خواستند این کتاب، کتابی فقهی باشد و علاوه بر مشروطه بودن مشروعه نیز باشد به همین دلیل دست به تصحیح کتاب مرحوم نائینی بردند. همچنین طالقانی در سال ۱۳۳۴ مباحث خود را مطرح و تعلیقیه، مقدمه و شرح‌هایی بر کتاب تنبیه الامه می‌نویسند.  یکی از مباحثی که در  تنبیه الامه وجود دارد شورویت، مجلس شورا و مشروعیت داشتن یا نداشتن مجلس شورا است.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: آیت الله طالقانی به صورت مبسوط در پاورقیها و تعلیقاتی که برکتاب می‌زنند به بحث شورا می‌پردازند. از همین زمان یعنی از سال ۱۳۳۴ جرقه اولیه شورایی بودن زده می‌شود. از این رو بعد از رحلت آیت الله بروجردی که مرجع اعلاء آن زمان بود بحث مرجعیت شورایی مطرح شد و طالقانی، شهید بهشتی، شهید مطهری و آقای بازرگان مجموعه مقالاتی با موضوع روحانیت و مرجعیت نوشتند. مرحوم طالقانی در این کتاب بحث تمرکز به معنای داشتن یک مرجع واحد و عدم تمرکز به معنای تعدد مراجع را مطرح می‌کنند. ایشان در آن مباحث می‌گوید علمایی که حق فتوا دارند جمع شوند و یک شورای مرجعیت تشکیل دهند. پس از اتفاقات سال ۴۲ و دستگیریها، طالقانی نیز زندانی می شود، پس از آزادی از زندان تقریبا در سال ۵۷ بحث شورا در جامعه را در غالب طرحی ارائه می کند.

این محقق و پژوهشگر تصریح کرد: مرحوم طالقانی در طرح خود صحبت از اداره شدن شورایی جامعه از صدر تا ذیل دارد. ایشان عمدتا این مباحث را به بحث آزادی گره زده و آزادی را با توحید  مطرح می‌کند و می گوید توحید اصل و مبنای زندگی انسانها است معنای توحید این است که انسان غیر از خدا بنده دیگری نباشد. آن مرحوم از فرمایش امیرالمومنین(ع) که فرمودند خداوند تو را آزاد آفریده و تو را بنده دیگری قرار نداده است، بهره گرفته و تاکید دارد توحید خط مشی انسان را مشخص می‌کند. برهمین اساس مسئله توحید و آزادی عقیده، آزادی بیان و آزادی سیاسی را نیز مطرح و در اثبات مباحث خود از ادله عقلی بهره می برد. او تاکید میکند چه لزومی دارد هر شخصی حتما فکر و نظر شخص دیگر را بپذیرد. مرحوم طالقانی از آیات قرآن نیز در مسئله شورا بهره می‌گیرد.

وی افزود: یکی از استفاده‌های جالب مرحوم طالقانی از آیات قرآن مربوط به آیه ۲۳۳ سوره بقره است، در این آیه خداوند متعال به زن و شوهری که قصد از شیر گرفتن نوزاد خود را دارند امر به مشورت می‌کند. ایشان می‌گوید وقتی خداوند در این مساله امر به مشورت می‌کند پس به طریق اولی مسائل مهمتر و بزرگتر نیز باید مورد شور و مشورت قرار بگیرند. او همچنین در اثبات بحث شورا به آیات ۱۵۹ سوره آل عمران در امر به مشورت و ۳۸ سوره شورا در خبر از شورایی بودن امور مسلمین استناد می‌کند. طالقانی معتقد است شورا به نظر اکثریت است. دلیل این مطلب را هم اینگونه برمی‌شمارد که خداوند متعال اراده کرده جامعه انسانی تداوم پیدا کند و ظرفیتهای وجودی و استعدادهای انسان شکوفا شود. همچنین آن مرحوم التزام به نتایج مشورت را نیز ضروری می‌داند.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم درباره ساختار حکومت شورایی از منظر آیت الله طالقانی، خاطرنشان کرد: ایشان در طرحی که اردیبهشت سال ۵۸ منتشر کرد حکومت شورایی در همه سطوح را مطرح می‌کند. آقای طالقانی معتقد بود در حکومت اسلامی از راس تا ذیل باید شورایی عمل شود. البته این نظر او بود. متفکرین بر اساس داده‌هایی که دارند اندیشه‌ای را صیقل داده و مطرح می‌کنند آنچه که اهمیت دارد این است که کدام اندیشه قابلیت اجرا در جامعه را دارد. طالقانی اردیبهشت ماه طرح خود را مطرح و شهریور همان سال از دنیا رفت و فرصت اینکه این اندیشه را در عمل محک بزند پیدا نکرد.

شیرخانی یادآور شد: آیت الله طالقانی معتقد است اختلافات مبنایی نیز با شور و مشورت قابل حل است به همین دلیل در اداره حکومت نیز باید به شیوه مشورت حل مشکل کرد‌. تفاوت اندیشه مرحوم طالقانی با دیگر روشنفکران مانند آیت الله نائینی و رشید رضا می توان گفت در رابطه با مرحوم نائینی تفاوتی وجود ندارد همان مباحثی که آقای نائینی مطرح می‌کند را ایشان نیز دنبال می‌کند و شورا را مخالف اسلام نمی‌داند اما در مسئله تمرکز و عدم تمرکز با ایشان هم رای نیستند و مفارقت پیدا می‌کنند. آقای نائینی در تنبیه الامه می‌گوید اصل اولی در این است که امام معصوم حاکم باشد و اگر امام معصوم نبود به ضرورت حکومت را به فقها و عدول مومنین حکومت را می‌سپاریم اما مرحوم طالقانی می‌گوید همه مردم باید مشارکت کنند و این مشارکت در سطوح گوناگونی باشد و هر قوم و گروهی باید در سرنوشت خود دخالت داشته باشد.

این استاد دانشگاه در ادامه ابراز کرد: اما در رابطه با رشید رضا قضیه فرق میکند. رشید رضا اندیشمندی سوری تبار است که در مصر بزرگ شده است. ایشان بعد از فروپاشی امپراطوری عثمانی کتابی تحت عنوان الامامه خلافه العظمی تالیف کرد در آن کتاب آمده حالا که خلافت عثمانی در مدینه منحل شده ما سعی کنیم خلافت اهل سنت را دوباره احیا سازیم. رشید رضا یک سنی مذهب سنت گراست اما طالقانی یک مذهبی روشنفکر دینی است. رشید رضا در کتاب المنار و مقالات دیگری که نوشته است بر اساس پارادایم نظری اهل سنت مسئله شورا را مطرح می‌کند و اعتقاد دارد  باید خلیفه ای وجود داشته باشد خلیفه هم شرایطی دارد که یکی از آن شرایط قریشی بودن است چرا که خلیفه باید اهل حل و عقد باشد. آنها معتقدند گره حکومت یا باز کردن آن دست افراد اهل حل و عقد است به همین خاطر رشید رضا که بحث شورا را مطرح میکند. البته با توجه به مبانی اهل سنت به شورای نخبگانی گرایش پیدا میکند اما در طرح چند ماده ای طالقانی شورا توده وار و مردمی است و با نظر رشید رضا بسیار تفاوت دارد.

این محقق و پژوهشگر درخصوص تفاوت مدل شورا در اندیشه آیت الله طالقانی با دموکراسی عنوان کرد: دموکراسی یک مفهوم غربی است و از یونان باستان تداوم پیدا کرده و امروز هم مطرح میشود. دموکراسی با مدلهای گوناگونی که دارد این است که مردم باید در امور سرنوشت خود دخالت کنند. مبنای نظریه شورایی طالقانی در بخشهایی به دموکراسی نزدیک میشود که اکثریت در جلوه های متعدد نمایندگی و امثالهم خود را نشان می دهد. ایشان در طرح اولیه خود معتقد است شورا به گونه ای باشد که مشارکت کنندگان همواره نظر بدهند.

این استاد دانشگاه در پایان خاطرنشان کرد: آیت الله طالقانی از واژه مردم سالاری دینی استفاده نمی‌کند، این واژه را مقام معظم رهبری اولین بار مطرح کردند مرحوم طالقانی واژه دین مردم سالاری را مطرح کرد بدین معنا که دین برای اداره جامعه آمده است تا انسان ها گرد هم جمع شوند و با مشورت زندگی کنند.