نشست «روایت تاریخی قیام تنباکو» با حضور محمد محمود هاشمی مدرس دانشگاه، به همت کانون اندیشه جوان در صفحه اینستاگرام کانون برگزار شد.
وی در ابتدا، با بیان اینکه جنبش تنباکو سرآغاز جنبش‌های تاریخ معاصر ایران بود، اظهار داشت: یکی از جهات اهمیت جنبش تنباکو در این است که این اولین حرکت عمومی در سراسر ایران بود که توسط اقشار مختلف جامعه علیه استبداد و استعمار شکل گرفت و مرجعیت شیعه برای اولین بار علیه این جریان وارد عمل شدند از این رو جنبش تنباکو سرآغازی برای جنبش‌های بعدی شد.
هاشمی با اشاره به قدمت تاریخی پیوستگی مردم ایران با مذهب و علما، مطرح کرد: از دوران پیش از اسلام و در حقیقت از دوران باستان جامعه ایران جامعه‌ای عمیقا مذهبی بود. پس از تشرف مردم ایران به اسلام اصول اخلاقی بر اساس دین اسلام در جامعه حاکم شد و نهاد روحانیت متصدیان دین اسلام در جامعه بودند. از طرف دیگر اصناف و تاجران ایرانی به عنوان مهمترین اقشار شهرنشین همانند سایر مردم ایران مذهبی بودند و اعتقادات مذهبی داشتند. از دوران صفویه که روحانیت شیعه زمام امور مذهبی جامعه را بر عهده داشت پیوند میان روحانیت و بازار شکل گرفت. پس از سقوط صفویه نیز این پیوند مستحکم‌تر شد. ناپایداری سیاسی پس از صفویه سبب شد روحانیت شیعه از ایران مهاجرت کرد و به عتبات عالیان بروند. در این مهاجرت نه تنها پیوند جامعه ایران با روحانیت شیعه گسسته نشد بلکه محکم‌تر هم شد. به این دلیل که در این دوره روحانیت شیعه از حکومت مستقل شد و جامعه ایران و بازاریان منبع مهم تامین روحانیت شدند. استقلال روحانیت سبب شد تا آنها بتوانند زعامت مذهبی خود را بر جامعه بیشتر اعمال کنند از این جهت پیوند روحانیت و مردم به خصوص بازاریان روز به روز محکم‌تر می‌شد.
ایشان یادآور شد: در دوره دوم قاجاریه روحانیت به دلیل انفعال و ضعف حاکمیت سیاسی قاجار در برابر حکومت قرار می‌گیرد و همین امر سبب میشود بازاریان و تجار بیشتر به روحانیت نزدیک شوند. حکومت در ایران از نوع سلطنت مستقله بود به این معنا که شاه در راس هرم قدرت سیاسی قرار داشت و هر چه که میل شاه بود به عنوان فرمان عملی می‌شد. به همین خاطر مردم ایران نسبت به حاکمیت هیچ مصونیت اقتصادی، مالی و جانی نداشتند و تنها عامل محدود کننده قدرت پادشاه نفوذ روحانیت بود. روحانیت پناهگاهی در برابر زورگویی‌ها و زیاده ستانی‌های حاکمیت و عمال آن بود. وقتی که پای استعمار خارجی به میان آمد پیوند میان مردم و روحانیت مستحکم‌تر شده و موجب پیدایش جنبش بزرگ مشروطیت شد.
این مدرس دانشگاه با اشاره به روند واگذاری امتیاز تنباکو به شرکت انگلیسی، ابراز کرد: ایران در دوره قاجاریه در شرایطی نیمه استعماری قرار داشت. دو قدرت روس و انگلیس در شمال و جنوب ایران ظهور پیدا کرده بودند. حاکمیت سیاسی نسبت به این دو قدرت به لحاظ سیاسی و اقتصادی منفعل بود و تجار روسی و انگلیسی در ایران از اختیار عمل و امتیازات زیادی برخوردار بودند. تجار ایرانی با توجه به وضعیتی که در دنیا مشاهده می‌کردند و مقایسه آن با وضعیت خود نارضایتی عمیقی نسبت به حاکمیت پیدا کرده بودند. صادرات توتون و تنباکو یکی از مهمترین صادرات ایران بود و تجار، اصناف، بازاریان خورد و کشاورزان نیز از این تجرات سود می‌بردند. ناصرالدین شاه که حکومتش به لحاظ اقتصادی ضعیف شده بود پس از سفر سومش به اروپا امتیاز انحصار خرید و فروش توتون و تنباکو را به مدت ۵۰ سال به تالبوت تاجر انگلیسی واگذار کرد. تالبوت هم شرکت رژی را در ایران تاسیس کرد. قرار بر این شد به ازای این امتیاز ۱۵ هزار لیره انگلیسی و یک چهارم سود فروش توتون و تنباکو به خزانه دولت ایران واریز شود. این قرارداد بخشی از اقتصاد کشور را به سیطره انگلیس درمی‌آورد. اینجا بود که جرقه اعتراضات عمومی علیه حکومت قاجاری زده شد.
این محقق با اشاره به واکنش‌های اقشار مختلف مردم نسبت به قرارداد تالبوت، بیان داشت: حکومت این قرارداد را چند ماه از چشم مردم پنهان داشت تا افکار عمومی را برای پذیرش این قرارداد آماده کند. به این دلیل که حکومت در خصوص امتیاز رویتر تجربه اعتراضات مردمی و لغو امتیاز را پیش روی خود داشت. اما این خبر پنهان نماند و ابتدا به گوش افراد باسواد جامعه رسید و سپس در سراسر کشور پخش شد. طبقات مختلف جامعه از این قضیه ناراضی شدند چرا که مردم می‌دانستند نتیجه این امر صدمه‌ای بزرگ به اقتصاد جامعه خواهد بود. از همان روزهای اول اعتراضات به صورت شبنامه آغاز شد. تجار در این زمینه نقش بسیار زیادی داشتند. روحانیت نیز در شهرهای مختلف اعتراضات خود را آغاز کردند. این اعتراضات تا رسیدن به مرحله فتوای میرزای شیرازی دو سال به طول انجامید. حکومت مقاومت زیادی کرد تا امتیاز را به هر صورت شده حفظ کند.
ایشان ادامه داد: اولین اعتراض از شیراز آغاز شد. در شیراز فال اسیری داماد مرحوم میرزای شیرازی که روحانی برجسته‌ای بود علیه امتیاز شروع به صحبت کرد. حکومت نیز ابتدا به فال اسیری اخطار داد و سپس او را شبانه دستگیر کرده و تبعید کرد. اولین شورش بزرگ در شیراز در اعتراض به تبعید فال اسیری صورت گرفت. پس از آن تبریزی‌ها حرکت بزرگ‌تری انجام دادند. مردم در تبریز در خانه میرزا جواد مجتهد تبریزی متحصن شدند و اعلام کردند اگر دولت این ننگ را بپذیرد ما مقاومت مسلحانه می‌کنیم. پس از این حرکت مردم تبریز حکومت ترسید و در مقابل تبریزی‌ها کوتاه آمد و اعلام کرد ما تبریز را استثنا می‌کنیم.
وی افزود: در تهران نیز سید جمال الدین اسدآبادی اعتراض خود را اعلام کرد و در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) متحصن شد. حکومت در این جریان نیز به سرکوب روآورد و عمال حکومت سید جمال را با وضع بسیار بدی از حرم بیرون کشیدند و او را به عراق تبعید کردند. سید جمال و فال اسیری در عراق تحرکات خود را شدیدتر کردند و با ارسال نامه به میرزای شیرازی او را از وقایع پیش آمده مطلع کردند. از اینجا میرزای شیرازی نیز وارد عمل شد و با ارسال تلگرافی به شاه مخالفت خود را با امتیاز تنباکو اعلام کرد. اعتراضات روز به روز گسترده‌تر شده و به شهرهای اصفهان، مشهد، قزوین، یزد، کاشان و کرمان نیز کشیده شد. رهبری این حرکات با روحانیت و مرجعیت شیعه بود. اما شکی وجود ندارد که تجار و بازاریان نیز نقش مهمی در این جریان داشتند و جامعه را به حرکت در می‌‌آوردند. می‌توان گفت بازاریان واسطه میان روحانیت و جامعه بودند. این دو قشر همواره در تاریخ ایران با هم بوده و پیوستگی عمیقی داشتند. جنبش تنباکو اولین پیوند میان روحانیت و بازاریان نبود اما شاید بتوان گفت یکی از مهمترین آنها است.
این پژوهشگر تاریخ یادآور شد: جنبش تنباکو جنبش بزرگی بود که حاکمیت سیاسی را به چالش کشید. اعتراضات مردمی و در نهایت فتوای میرزای شیرازی به تحریم تنباکو دربار شاه را وادار به عقب نشینی کرد. این اولین بار بود که حکومت استبدادی عقب نشینی می‌کرد. قاطعیت میرزای شیرازی در این جریان بی‌نظیر بود به طوری که پس از عقب نشنی دربار نیز حاضر نشد لغو فتوای خود را صادر کند تا زمانی که تجار و مجتهدین به ایشان تلگراف بزنند و اعلام کنند حکومت واقعا انحصار را لغو کرده است. در نهایت حکومت قاجاری مجبور به لغو انحصار میشود و میرزا حسن آشتیانی با کسب اجازه از میرزای شیرازی لغو فتوای تحریم تنباکو را اعلام میکند. قاطعیت میرزای شیرازی در این جریان به آگاهی سیاسی این عالم دینی برمی‌گردد امتیازی که میرزای شیرازی را از بسیاری از علمای دیگر قبل و بعد از ایشان متمایز میکند.
این مدرس دانشگاه در پایان تصریح کرد: جامعه ایران در دوران قاجاری در شرایطی نیمه استعماری به سر می‌برد. قدرت‌های روس و انگلیس به صورت غیر رسمی ایران را به مناطق تحت نفوذ خود تقسیم کرده بودند. آنها از نفوذ خود برای عقب نگه داشتن ایران استفاده می‌کردند. ایران به عنوان یک سرزمین تضعیف شده حائل میان این دو قدرت قرار گرفته بود و اجازه هیچ گونه پیشرفتی به آن داده نمی‌شد. حکومت و مردم ایران همواره در حالت ضعف و فقر به سر می‌بردند و جنبش تنباکو سرآغازی برای اعتراض مردم به این شرایط دشوار و استبداد پادشاهان قاجار بود. در واقع جامعه ایران دیگر حاضر به پذیرفتن این امر نبود. از طرف دیگر در مذهب تشیع نیز عدالت خواهی فوق العاده‌ای نهفته بود و این ظرفیت در شیعیان وجود داشت که این ظلم ستیزی را انجام دهند و ایستادگی در برابر حاکمان ظالم نوعی وظیفه مذهبی تلقی می‌شد. همه این عوامل باعث شد تا روحانیت شیعه و مردم به صورت تمام و کمال علیه انحصار تنباکو ایستادگی کنند و بعدها این تجربه در جنبش مشروطیت نیز تکرار شد.
پاسخ