نظم و خدمت مهم‌ترین کارکرد تمدنی اربعین است

نظم اربعینی یکی از شاخص‌های تمدن و خدمت خالصانه کامل کننده پازل تمدن اسلامی است.

نشست تمدن حسینی «ظرفیت‌ها و کارکردهای تمدنی اربعین» با حضور حجت الاسلام حبیب الله بابایی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به همت کانون اندیشه جوان در صفحه اینستاگرام کانون برگزار شد.

وی در ابتدا، با بیان این که تمدن را می‌توان در چند عرصه بررسی و تعریف کرد، اظهار داشت: تمدن در بستر جامعه شناختی، فلسفی، الهیاتی و تاریخی قابل تبیین و تعریف است. به لحاظ جامعه شناختی تمدن با عینیات و واقعیات اجتماعی و نیازهای انضمامی انسان معاصر پیوند می‌خورد. تمدن در این بخش به معنای همان پدیده‌ای است که می‌تواند پاسخ‌های لازم به نیازهای انباشت بشر ارائه کند. پاسخ سیستماتیک به نیازهایی همچون موضوع سلامت، مهاجرت، جمعیت، هویت،محیط زیست، آب، ارتباطات و مسائل مختلفی از این دست همان کاری است که تمدن انجام می‌دهد.

بابایی عنوان کرد: تمدن از منظر کلام و عقیده به معنای تحقق تمام دین است، دینی که جامع و کامل است. آنجا که دین در تمام ابعاد فردی و اجتماعی، روحی و روانی، مادی و معنوی، دنیوی و اخروی عملا تحقق می‌یابد، در حقیقت تمدن پدید آمده است. اما در بعد فلسفی صحبت از تمدن به این مسئله ختم می‌شود که تمدن کجا اتفاق افتاده؟ آیا تمدن بین انسان و طبیعت و یا انسان و انسان به وجود می‌آید؟ برای مثال اگر بخواهیم از تمدن غرب عکس بگیریم لنز دوربین را بر روی چه تصویری متمرکز خواهیم کرد؟ آیا بناها و معماری‌ها نشانه تمدن غرب است یا مناسبات و روابط انسانی. به طور قطع عدالت، اخلاق، انصاف و هر آنچه که در امور انسانی رخ می‌دهد، از شاخص‌های ارزیابی تمدن بین انسان و انسان است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، یادآور شد: در بررسی رابطه میان اربعین و تمدن انتخاب هر یک از معانی تمدن نتایج متفاوتی دارد. در تمدن از بعد جامعه شناختی این مسئله اهمیت دارد که تجربه و حرکت اربعین چه نیازی از نیازهای انسان معاصر یا جهان اسلام  را برآورده می‌کند. هر مقدار تامین نیازها و حل مسئله‌ها بیشتر، متراکم‌تر و سیستمیک‌تر باشد اربعین وزن تمدنی بیشتری پیدا می‌کند. در دیدگاه فلسفی این مسئله بررسی می‌شود که آیا فرهنگ و گفتمان اربعین در مناسبات انسانی چشم انداز جدیدی را خلق و آورده اخلاقی و تمدنی تازه‌ای دارد.

ایشان در ادامه با اشاره به اهمیت عنصر زمان و مکان در ارتباط میان مناسک مذهبی و تمدن، گفت: هر میزان تقید به زمان و مکان در مناسک مذهبی بیشتر باشد امکان تسری آن به ورای زمان و زمین دشوارتر است. اما اگر بتوان مناسک مذهبی را در اشل‌های جهانی با مخاطب، ادبیات، ارزش‌ها و معنویت جهانی ارائه کرد، منجر به امتداد تمدنی می‌شود. این رویکرد در پدیده‌هایی مانند اربعین، امام حسین(ع) و عاشورا که مورد توجه برادران اهل سنت، حتی امویان آندلس، مسیحیان، هندوها و بسیاری از انسان‌هایی است که با زبان فطرت با آن ارتباط برقرار می‌کنند، دامنه پرستیژ تمدنی را گسترش می‌دهد. به بیان دیگر شیعیان می‌توانند بر اساس پیام عاشورا و اربعین با دیگران ارتباط برقرار کرده و هویت گسترده خود را در مقیاس جهانی تعریف کنند.

مدیر گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی یکی از مهم‌ترین کارکردها و ظرفیت‌های تمدنی اربعین را نظم دانست و تصریح کرد: در الگوهای جامعه شناختی دو نوع نظم قانونی و نظم اخلاقی مطرح می‌شود. نظم قانونی نظم پلیسی است و ضمانت حقوقی دارد و نظم اخلاقی به این معنا است که صرفا به دلیل حفظ کرامت انسانی، افراد با یکدیگر دعوا نمی‌کنند و جامعه به سمت نظم حرکت می‌کند. اما اربعین آورده‌ی تازه‌ای در ادبیات نظم ایجاد می‌کند، نظم در اربعین نوعی نظم معنوی است. در اربعین افراد تجربه معنوی مشترکی دارند و آن تجربه مشترک بین تجربه کننده‌ها ایجاد نظم می‌کند و مانع از بروز تنش‌های مابین انسانی می‌شود.  یکی از شاخص‌های هر تمدنی عنصر نظم است. در تمدن اسلامی بر اساس آنچه که از تجربه اربعین به دست می‌آید نظم در یک فرآیند معنوی و حبی اتفاق می‌افتد. پیوند این عنصر با فرهنگ ولایت در اسلام می‌تواند تئوری‌ها و نظریه‌های جدیدی را در موضوع نظم به عنوان یکی از شاخص‌های تمدن مطرح کند و این آورده بسیار بسیار بزرگی است.

این استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: از دیگر ظرفیت‌ها و کارکردهای تمدنی اربعین می‌توان به مقوله خدمت، هم‌بستگی و پیوستگی در تمدن اسلامی اشاره کرد. پدیده اربعین بر اساس نظام خادم زائر اداره می‌شود. در اربعین استاد، دانشجو، شیعه، سنی، مسیحی، زن یا مرد بودن مطرح نیست بلکه در اربعین افراد یا زائر هستند یا خادم. بحث خدمت کمابیش در ادیان مختلف از جمله مسیحیت وجود دارد. اسلام نیز از این امر مستثنی نیست و بحث خدمت به خدا و خلق خدا در ادبیات اسلامی و روایی وجود دارد. آنچه که در اربعین رخ می‌دهد و بسیار حائز اهمیت است شکل‌گیری ویژ‌گی‌های جدیدی از ارزش خدمت به دیگران است. اربعین چشم انداز تازه‌ای در ایجاد سامانه خدمات انسانی ارائه می‌کند که قابل تسری و الگوسازی در زندگی انسان معاصر است و می‌تواند تحولات جدی‌ انسانی و اخلاقی در جهان ایجاد کند.

محقق و پژوهشگر گفت: جنس خدمت در اربعین با سایر خدمات متفاوت است. در اربعین خدمت در برابر خدمت نیست بلکه خدمت در برابر عشق است و این پدیده خلوص در خدمت را به نمایش می‌گذارد. آقای امانوئل ناس بحثی درباره اخلاق دارد و می‌گوید نقطه آغاز اخلاق، همدردی است. اخلاق یعنی اینکه انسانی به خاطر همدردی با انسان دیگر بدون دربافت هیچ ما به ازایی خدمتی ارائه می‌کند. در اربعین دقیقا همین اتفاق می‌افتد و این یک ارزش خالص انسانی است.

این نویسنده با اشاره به نوع خدمت در اربعین، خاطرنشان کرد: خدمت در اربعین خدمت به انسان صرف نظر از دین، نژاد و فرهنگ او است. ویژگی دیگر خدمت در اربعین همه جانبه بودن آن است. خدماتی که در اربعین صورت می‌‌گیرد هم‌زمان، در هم تنیده، متراکم، انباشته و همه جانبه است. در اربعین همه نیازهای کوچک و بزرگ یک انسان در نظر گرفته شده و برای هر کدام خدمتی متناسب ارائه می‌شود. خدمات رسانی در اربعین این آیه را به ذهن متبادر می‌کند که خداوند متعال فرمود: «مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مائة حبة والله یضاعف لمن یشاء والله واسع علیم.» (مثل کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه‌ای صد دانه باشد و خداوند برای هر کس که بخواهد چند برابر می‌کند و خداوند گشایشگر داناست). خدمت جامعی که در اربعین اتفاق می‌افتد می‌تواند یک جامعه خدوم را به وجود بیاورد. با در نظر گرفتن نگاه فلسفی تمدنی می‌توان گفت پدیده خدمت در اربعین کامل کننده پازل تمدن است.

بابایی در پایان بیان داشت: در خصوص رابطه اربعین با بحث مهدویت توجه به سیر حرکت بشری ضرورت دارد، اگر تحولات بشری را به یک راه تشبیه کنیم می‌توان گفت انسان در میانه راه قرار دارد، راهی که آغاز آن  پر از درد، مهنت و رنج و پایان آن پر از عدالت، عشق، انصاف و محبت است. انسان با یاد مهنت‌ها و رنج‌های متعالی در گذشته به سمت رهایی از رنج‌ها و آلام دنیوی پیش می‌رود و این سیر او را به انتهای تاریخ سوق می‌دهد. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: « و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین.» (ما می‌خواهیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.) این آیه وعده الهی است خداوند متعال در آیات متعدد قرآن این وعده را داده است که اهل حق پیروز نهایی هستند. در این آیه شریفه مستضعفان وارثان بالقوه پیشوایی عالم بشریت معرفی شدند، این معنا خبر از آن می‌دهد که مستضعفان در طول تاریخ می‌توانند از استضعاف رهایی پیدا کنند و در عین حال قوی و قوی‌تر شده و راه را برای ظهور حضرت مهدی(عج) هموار کنند.